Prawie wszystkie państwa należące do byłego bloku wschodniego podjęły działania zmierzające do oddania prawowitym właścicielom bądź ich spadkobiercom majątku bezprawnie zagarniętego i znacjonalizowanego przez władze komunistyczne. W przypadku, gdy zwrot danej nieruchomości nie był możliwy, poszkodowanym proponowano w ramach zadośćuczynienia inną nieruchomość, rekompensaty, udziały w prywatyzowanych przedsiębiorstwach, dożywotnie renty itp. Jedynie polskie i ukraińskie władze przez blisko 20 lat nie uporały się z problemem, jakim jest uczciwa reprywatyzacja.
Bułgaria
Bułgaria była jednym z pierwszych państw Europy Wschodniej, które uchwaliły prawo o zwrocie majątków dawnym właścicielom. W latach 1991-92 przyjęto sześć ustaw reprywatyzacyjnych, dotyczących gruntów rolnych, sklepów, warsztatów, magazynów, pracowni i innych nieruchomości.
Ustawy przewidywały oddanie majątku w naturze – jeśli dysponowało nim państwo, istniał realnie w kształcie i w stanie, w jakim był znacjonalizowany, i mogła być wydzielona jego niezmieniona część. W innych wypadkach przewidziano wypłatę rekompensat.
O zwrot mienia mogli się ubiegać zarówno obywatele Bułgarii, jak i innych państw, których majątek został skonfiskowany w czasach faszyzmu i komunizmu. Do końca lat 90-tych udało się zwrócić majątek większości prawowitych właścicieli indywidualnych. Jednak swoich nieruchomości nie odzyskały wówczas wspólnoty religijne (w tym Kościół katolicki), które długie lata dochodziły swoich praw przed sądami.
W przypadku kamienic istniał problem ze znalezieniem mieszkań zastępczych dla wysiedlanych lokatorów. W 1995 r., w związku z licznymi eksmisjami na bruk, doszło do kryzysu politycznego. Parlament przyjął nowe prawo, zgodnie z którym przejęcie kamienicy mogło nastąpić tylko po zapewnieniu przez państwo lokali zastępczych.
Z kolei w 1997 r., w związku z tzw. uwłaszczeniem nomenklatury, uchwalono nową ustawę, zgodnie z którą dawni właściciele mają prawo do zwrotu w naturze majątku nabytego nielegalnie lub przy wykorzystaniu stanowiska w administracji państwowej. W marcu 2001 r. uchwalone zostało prawo, zezwalające byłym właścicielom na nabycie pakietów mniejszościowych akcji w prywatyzowanych przedsiębiorstwach.
Czechy
Kwestię restytucji majątku w byłej Czechosłowacji regulowały akty federalne: ustawa o tzw. małej restytucji z października 1990 r. i ustawa o tzw. dużej restytucji z lutego 1991 r. oraz ustawa o własności rolnej (maj 1991 r.). Pierwsza z nich reguluje sprawy majątku znacjonalizowanego na niewielką skalę pod koniec lat 50. Druga odnosi się do bezprawnego przejęcia przez komunistów nieruchomości po 25 lutego 1948 r. Z kolei ostatnia z wymienionych ustaw określa kwestie zwrotu bezprawnie zabranej ziemi rolnej.
Ustawy reprywatyzacyjne przewidywały zwrot majątku w naturze, w postaci rekompensaty lub obligacji i akcji w prywatyzowanych przedsiębiorstwach. W przypadku, gdy możliwy jest zwrot majątku w naturze, własność jest oddawana bez żadnych obciążeń powstałych po procesie nacjonalizacji. W przypadku dzierżawienia czyjegoś majątku przez państwo, stan ten, zgodnie z zawartymi umowami, przedłuża się o następne 10 lat, aż dzierżawa wygaśnie.
Rekompensaty udziela się w sytuacji, gdy nie można zwrócić majątku w naturze, gdy np. własność jest znacznie zniszczona lub w znacznym stopniu zmieniona albo obecny właściciel jest wyłączony z procesu restytucji mienia, ponieważ nabył majątek legalnie i w dobrej wierze; lub właścicielem jest zagraniczna spółka; a także gdy własność obecnie służy celom społecznym. W ustawie znajduje się zastrzeżenie, zgodnie z którym zwrotowi nie podlegają już zabudowane nieruchomości.
O zwrot majątku mogli się starać jedynie prawowici właściciele, a nie ich spadkobiercy, w dodatku obywatele czescy i słowaccy, którzy zamieszkiwali w Czechosłowacji. Taką decyzję podjął w lipcu 1994 r. Trybunał Konstytucyjny. Decyzja ta wywołała wielkie poruszenie wśród spadkobierców dawnych właścicieli. Uznano ją za niezgodną z konstytucją. Z tego powodu w Czechach toczy się wiele spraw sądowych.
Wartość restytucji majątku szacuje się na 10 mld dolarów, z czego 750 mln trafiło do byłych właścicieli w postaci gotówki.
Również w Czechach dochodziło do nadużyć. Np. rząd pospiesznie sprzedał firmę Rakona zagranicznemu inwestorowi (Procter&Gamble), chociaż wiadomo było, że dawny właściciel wystąpi o zwrot majątku. Musiał się on zadowolić niewielką rekompensatą.
Chorwacja
Problemu restytucji nie rozwiązano całkowicie wskutek licznych zawirowań politycznych i faktu, że wiele posiadłości znajduje się poza granicami kraju. Prawo o zwrocie majątku, uchwalone już w 1990 r. było nowelizowane w latach 1991 i 1993, a w 1996 r. wprowadzono w nim kolejne zmiany. W 1996 r. postanowiono, że o zwrot majątku mogą się ubiegać jedynie obywatele Chorwacji. Jednak w 1999 r. Trybunał Konstytucyjny zakwestionował 6 zapisów dotyczących obywateli innych państw, którzy nie mogli ubiegać się o rekompensaty. W lipcu 2002 r. zmieniono te punkty. Za utracony w wyniku nacjonalizacji majątek przewidywano wypłatę rekompensat, jednak można się również starać o odzyskanie majątku w naturze.
Estonia
Reprywatyzację przegłosowano w 1993 r. i była to najbardziej kontrowersyjna ustawa uchwalona od czasu odzyskania w 1991 r. niepodległości. Jej celem było zadośćuczynienie właścicielom, których majątki zostały znacjonalizowane i bezprawnie przejęte, jednak – wskutek przyjętych rozwiązań – pojawiło się niebezpieczeństwo wyrządzenia krzywdy nowym nabywcom. Prawo do zwrotu mienia utraconego mieli dawni właściciele i ich spadkobiercy bez względu na obywatelstwo i miejsce zamieszkania.
Zwracana jest ziemia niezagospodarowana. W przypadku działki zabudowanej proponuje się rekompensaty. Dawni właściciele i ich spadkobiercy mają pierwszeństwo w zakupie działek państwowych. Za już zajętą ziemię lub inną nieruchomość państwo płaci dawnym właścicielom połowę wartości w gotówce, natomiast resztę należności przekazuje w papierach wartościowych. Władze planują, że w wyniku reprywatyzacji 45-50 proc. lasów znajdzie się w posiadaniu osób prywatnych.
Litwa
9 lipca 1991 r., a później 25 lipca 1991 r. parlament przyjął ustawę o reformie rolnej oraz ustawę określającą warunki zwrotu majątku. 1 lipca 1997 r. – prawo dotyczące restytucji, zezwalające przedwojennym posiadaczom ziemskim lub ich spadkobiercom na odzyskanie znacjonalizowanej własności. Ziemia, która mogła być zwrócona, była oddawana lub proponowano w zamian nieruchomość w innej części kraju bądź też rekompensaty. Rekompensata za utratę ziemi, lasów, zbiorników wodnych ma być wypłacana do 2009 r., za utracone kamienice i domy przekształcone na mieszkania komunalne – do 2011 r. Odszkodowania mogą być zapłacone jedynie obywatelom litewskim, niezależnie od ich obecnego miejsca zamieszkania. Termin składania roszczeń upłynął w grudniu 2001 r. a do końca 2002 r. należało udowodnić, że jest się pierwotnym właścicielem własności.
Władze piętrzą trudności przed Polakami występującymi o zwrot mienia, w szczególności na Wileńszczyźnie. Często chodzi o działki i budynki w wielkich miastach, np. w Wilnie. W zamian proponuje się im nieruchomości w głębi kraju, których wartość jest niewielka. Część nieruchomości odzyskały wspólnoty religijne.
Nieruchomości są zwracane z narzuconymi ograniczeniami: na wsi do 150 ha, w mieście działki do 0,2 ha. Do 2005 roku 30-35 proc. lasów miało znajdować się w rękach prywatnych.
Łotwa
Prawo przewiduje zwrot mienia zarówno właścicielom, jak i ich spadkobiercom, bez względu na obywatelstwo i miejsce zamieszkania. Władze miejskie podejmują decyzję o zwrocie nieruchomości bądź proponują inną lub też rekompensatę w postaci bonów reprywatyzacyjnych. Występują jednak trudności z oszacowaniem porównywalnej wartości nieruchomości. Zwrot dotyczy zarówno osób indywidualnych, jak i wspólnot religijnych. Ziemię, która jest już w posiadaniu osób lub instytucji, państwo wykupuje od byłych właścicieli. Uwzględniono również zwrot lasów, przy założeniu pozostawienia w gestii państwa połowy zasobów leśnych.
Niemcy
Kwestie reprywatyzacji rozstrzygnięto tu szybko. W 1990 r. przyjęto jako część układu zjednoczeniowego oświadczenie władz RFN oraz NRD w sprawie regulacji otwartych kwestii majątkowych. W Niemczech ustawa reprywatyzacyjna nie przewiduje zwrotu nieruchomości wywłaszczonych według prawa okupacyjnego w latach 1945-49. Wnioski o zwrot mienia lub rekompensatę mogą składać osoby, które w latach 1933-45 były prześladowane z pobudek rasowych, politycznych, religijnych lub światopoglądowych i utraciły majątek w drodze przymusowej sprzedaży lub wywłaszczenia (ustawy alianckie z lat 1945-47). Osoby wywłaszczone przez administrację sowiecką w latach 1945-1949 otrzymały obligacje, które mogą realizować od 2004 roku. Warunkiem tej rekompensaty było wykazanie braku współpracy z komunistycznymi władzami. Osoby i instytucje, które nabyły majątki w dobrej wierze, nie są zobowiązane do ich oddania. Prawowici właściciele otrzymują w takich sytuacjach odszkodowanie.
Na obszarze dawnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej restytucji podlegało 10 tys. przedsiębiorstw (70 proc. całego majątku NRD). W związku z licznymi problemami ustalenia tytułu własności do firmy funkcjonującej w Niemczech wschodnich proces prywatyzacji uległ znacznemu spowolnieniu. Na przykład trudno było ustalić, kto ma prawo do przedsiębiorstwa w sytuacji, gdy firma została odsprzedana na początku lat 30. przez rodzinę żydowską członkowi partii NSDAP, który po wojnie opuścił kraj, a pozostawiony majątek władza ludowa odsprzedała jakiemuś obywatelowi NRD. Ten przypadek wyjaśnia np. dlaczego po zjednoczeniu do 1992 r. zostało złożonych 40 tys. wniosków o zwrot 17 tys. przedsiębiorstw. Złożono też ponad 2 miliony wniosków o zwrot ziemi, co stanowi ponad połowę gruntów NRD.
Węgry
Węgry uchwaliły prawo reprywatyzacyjne w czerwcu 1991 r. Osoby fizyczne, które utraciły majątek po 8 czerwca 1949 r. mogły ubiegać się o zwrot mienia. Ustawa ta została dołączona do prawa o przyznaniu rekompensat osobom, które poniosły moralne lub materialne straty od maja 1939 r. związane z nielegalnym pozbawianiem majątku Żydów w czasie wojny, a po 1945 r. – z nielegalnym zabieraniem majątków Niemcom.
Prawo węgierskie przewiduje nie tyle zwrot majątku w naturze, co rekompensaty w postaci bonów, za które można nabyć udziały w prywatyzowanych przedsiębiorstwach, wykupić mieszkania, zakupić ziemię lub które można zamienić na udziały emerytalne.
Na Węgrzech, przyjmując model zwrotu majątku w postaci papierów wartościowych, rozszerzono znacznie krąg osób mogących się ubiegać o rekompensatę. Należeli do niego nie tylko byli właściciele ziemscy, właściciele firm, ale też byli obywatele mieszkający za granicą itp. Węgry wyznaczyły jeden z najbardziej restrykcyjnych terminów składania wniosków (90 dni od wejścia prawa w życie). Ponadto roszczeniodawcy otrzymywali bony, które odzwierciedlały tylko niewielką wartość utraconego majątku. W sumie oszacowano, że restytucja kosztowała od 2 do 4 mld dolarów.
Rekompensaty w postaci bonów prywatyzacyjnych przewidziano nie tylko dla indywidualnych właścicieli, ale także dla instytucji i wspólnot religijnych. Instytucje takie mogły ubiegać się o zwrot zarówno nieruchomości, jak i rekompensaty w sytuacji, gdy mienia nie można było zwrócić.
Wiele spraw reprywatyzacyjnych wciąż pozostaje nierozstrzygniętych. Ostateczny termin wydania wyroków w sprawach o zwrot mienia to rok 2011.
Słowacja
Na Słowacji obowiązuje czechosłowackie prawo z 1990 i 1991 r. W 1993 r. przyjęto oddzielną ustawę dotyczącą zwrotu mienia instytucjom religijnym, przy czym znaczącą część majątku odzyskały tylko Kościół katolicki i prawosławny.
Rumunia, Macedonia, Albania
Ustawę o zwrocie majątku zagrabionego przez reżim komunistyczny uchwalono w lutym 2001 r. Półroczny okres składania wniosków na wniosek władz USA przedłużono najpierw do listopada 2001 r., a później do grudnia 2002 r. Prawo nie dotyczyło ziemi rolnej i własności komunalnej. Późniejsza nowela dotyczyła zwrotu majątku komunalnego, ale tylko tego, który nie należał do instytucji religijnych i odnosiła się wyłącznie do obywateli słowackich, węgierskich, niemieckich oraz Żydów.
W Macedonii prawo o restytucji z 1998 r. weszło w życie z opóźnieniem, ponadto Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności niektórych zapisów z ustawą zasadniczą. Prawo o restytucji mienia przyjęła 29 lipca 2004 r. także Albania.
Agnieszka Stelmach
